'Biển của chung mọi người'
Tập thơ Sẹo độc lập của nhà thơ Phan Huyền Thư đã được trao giải thưởng văn học 2015 của Hội Nhà văn Hà Nội.
 |
| Nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên |
Giá trị của tập thơ đã được khẳng định ở sự “Từ khi thoát khỏi lòng mẹ thành một hình hài người, thành một cái sẹo độc lập trong đời, con người đã phải khắc khoải đi tìm mình và luôn cật vấn mình trong một cõi nhân sinh nhiều lo âu và bất an, trong một xã hội nhiều níu kéo và ràng buộc, khắc khoải suy tư trên hành trình tìm về và tìm lại bản thể mình, con người mình, không để bị chìm lấp trong im lặng đám đông.
"Tập thơ cũng chứa nhiều băn khoăn về thơ hôm nay trong cuộc sống hôm nay. Tác giả viết thơ xoáy vào tâm trí người đọc hơn là nương nhờ cảm xúc, lấy chất nghĩ làm nền cho câu thơ, bài thơ, hơn là chất cảm. Thơ nhờ đó hiện đại và thiết thực hơn.” (Báo cáo trao giải).
Bài thơ thứ 18 trong tập mang tên “Có lẽ đã chết vẫn tốt hơn” có dòng phụ đề “Thư gửi nhà thơ Nguyễn Việt Chiến”. Đọc bài thơ có thể cảm nhận được tâm trạng tức tối của nhân vật trữ tình muốn được chết đi như một sự giải thoát khỏi những bủa vây của cuộc sống, những giới hạn không thể vượt qua trong cõi thế:
Giữa biển đời hạn hán tình thương
bạc thếch nỗi niềm
ươn nhờn ngộ nhận
mỏng như vệt máu khô loang sa mạc
chờ tín hiệu được giải thoát
từ cảnh giới xanh dương
Nhưng rồi chưa chết được, thì tôi sẽ là ai, nhân vật trữ tình phải lựa chọn một cách sống, một thái độ sống trước câu hỏi đó – câu thơ được trình bày trong tập theo hình một dấu hỏi:
Là ai nếu nhạt nhẽo
Là ai nếu giả tạo
Là ai nếu bon chen
Là ai nếu đớn hèn
Là ai nếu ngu dốt
Là ai nếu dị hợm
Là ai nếu…
Có lẽ đã chết vẫn tốt hơn
 |
Cái phụ đề của bài thơ nhắc người đọc phải để nó trong tổng thể văn bản tác phẩm mà đọc vì tập thơ này dưới tên gọi chính tác giả có ghi phụ đề là “Một tập thơ viết để trò chuyện với những người bạn”.
Ngoài Nguyễn Việt Chiến, trong tập còn có những bài trò chuyện, đối thoại với Nguyễn Hữu Hồng Minh, Huỳnh Lê Nhật Tấn, Phan Hoàng, Phạm Tường Vân, Lê Vĩnh Tài, Trần Tuấn… Mỗi bài thơ như vậy phải đọc trong cả trường liên văn bản với những người được tác giả trò chuyện.
Trở lại bài thơ “Có lẽ đã chết vẫn tốt hơn” gửi Nguyễn Việt Chiến, đây là một bạn thơ thân thiết của tác giả mà trong thời điểm bài thơ viết ra anh vừa bị vào tù ở tư cách một nhà báo chống tiêu cực. Cảm xúc và liên tưởng của nhà thơ về cái chết – giải thoát vì thế càng được tăng mạnh.
Tôi nói kỹ về bài thơ để nói rằng đây là một sáng tác độc lập của Phan Huyền Thư, không vay mượn, không “đạo” gì của ai hết.
Cả bài thơ của Phan Huyền Thư chỉ có câu mở đầu ngẫu nhiên giống gần như hoàn toàn câu thơ của Du Tử Lê. Chỉ khác câu họ Lê (Du Tử Lê là bút danh nhé) bắt đầu bằng “Khi”, còn câu họ Phan bắt đầu bằng “Nếu”, một bên là mặc định, một bên là giả định. Còn hai bài thơ hoàn toàn độc lập với hai ý tứ và chủ đề khác nhau.
Hình thức triển khai hai bài thơ cũng khác nhau. Ở đây, tôi khẳng định không có bản chính và phái sinh. Ai biết đọc thơ thì đều nhận thấy như thế. Cái câu mở đầu ấy “Nếu tôi chết hãy đem tôi ra biển” theo hình thức ngữ pháp “Nếu A… hãy B” là một kiểu câu quen thuộc của tư duy và thường có ở nhiều ngôn ngữ.
Nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm có bài thơ “Tốt hơn, đừng chết” viết đã khá lâu. Bài thơ này của họ Hoàng mở đầu các khổ đều bằng câu “Nếu tôi chết – hãy tìm tôi nhé” để rồi kết thúc bất ngờ: “Nếu tôi chết, Tốt hơn đừng chết / Ai sẽ phục sinh Em trong những tối không chồng”.
Nhà thơ nổi tiếng Tây Ban Nha F.G. Lorca trong bài thơ “Memeto” (Ghi nhớ) cũng đã viết “Cuando yo me muera / enterradme con mi guitarra / bajo la arena” (Khi tôi chết / hãy chôn tôi với cây đàn ghi ta / dưới cát – Đan Tâm dịch).
 |
Vậy, mẫu câu “Nếu A… hãy B” là chung của tư duy và ngôn ngữ. Cố nhiên trong một mẫu chung, những câu viết ra theo mẫu của từng người sẽ mang nét riêng, mà nếu nó nổi bật thì sẽ được ghi nhớ. Nhưng thế không có nghĩa là những người khác, trong những hoàn cảnh độc lập khác, không thể theo mẫu đó mà viết ra câu thơ của mình có thể trùng hợp ngẫu nhiên với câu thơ đã có.
Nói vậy, tôi không hề phủ nhận câu thơ đã trở nên quen thuộc với nhiều người của nhà thơ Du Tử Lê trong bài thơ mà tôi đã đọc từ gần ba chục năm trước và đã có lần nhắc đến trong một bài viết về văn học hải ngoại.
Liên hệ đến trường hợp nhạc sĩ Phó Đức Phương, ông có một bài hát hay tên là “Chảy đi sông ơi”. Có lần tôi hỏi ông có biết là nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đã có một truyện ngắn mang tên “Chảy đi sông ơi” viết trước bài hát của ông. Nhạc sĩ cười mà rằng tớ chẳng biết, cảm xúc của tớ về con sông Hồng vĩ đại đã cho tớ cái tên bài hát như thế, mà cậu có thấy đúng là phải chảy đi sông ơi không nào!
Từ một câu thơ trong một bài thơ nghe quen với câu thơ của một người khác mà cho bài thơ đó là “đạo”, rồi cả tập thơ là “đạo”, thiết nghĩ đó là nhận xét hồ đồ, vội vã.
Nhận xét